Moje kresowe korzenie

– Panie Admirale jest Pan znany jako działacz społeczny z Klubu Inteligencji Polskiej, tymczasem podczas centralnych obchodów 70-lecia ludobójstwa Polaków dokonanego przez OUN-UPA wystąpił Pan z zasadniczym i ostrym przemówieniem dotyczącym spraw kresowych. Skąd te zainteresowania?

Nie ma tu żadnych sprzeczności. Sprawami Kresowian interesuję się od dawna, albowiem moi przodkowie – dziadek Michał i ojciec Edward spędzili na Kresach znaczną część swego życia. Rodzina Toczków od kilku pokoleń związana była z Rzeszowszczyzną, z małą miejscowością Nozdrzec niedaleko Dynowa. Mój dziadek, legionista płk. J. Hallera, uczestnik wojny polsko-bolszewickiej, po demobilizacji skorzystał z prawa do osadnictwa na Kresach Wschodnich, we wsi Paćkowice, ok. 30 km na wschód od Niżankowic. Tam wybudował dom, założył gospodarstwo – sady owocowe, tam urodził się i dorastał w licznej rodzinie mój ojciec. Dziadek i jego brat Walenty znani byli w okolicy jako aktywni działacze PSL Piast.

– Na terenach tych mieszkała ludność mieszana narodowościowo. Jak układały się stosunki między Polakami a innymi narodowościami, szczególnie z Ukraińcami?

Do czasu agresji sowieckiej wzajemne relacje były zupełnie poprawne. Wyczuwało się pewien dystans, ale nie okazywano sobie nienawiści. Wręcz przeciwnie rodziny ukraińskie często korzystały z pomocy Polaków i potrafiły okazać wdzięczność. Sytuacja jednak zmieniła się diametralnie po zajęciu Kresów przez Sowietów. W swoich wspomnieniach ojciec, opisując wywózkę naszej rodziny napisał:

Moja rodzina została zmuszona w nocy 10 lutego 1940 r. do pośpiesznego opuszczenia swego domu. Załadowano ich wraz z sąsiadami na pobliskiej stacji do bydlęcych wagonów i wywieziono w syberyjską tajgę, ok. 500 km na północ od Omska.

– A jak się udało Pańskiej rodzinie wydostać ze Związku Sowieckiego?

Po zawarciu Paktu Sikorski-Majski wydawało się, że sprawy polskich zesłańców będą załatwione sprawnie. Tak nie było. Odwołam się ponownie do wspomnień mojego ojca:

Ale gdy doszła do nich wieść, że w Omsku powstało przedstawicielstwo polskiej ambasady, że będzie Wojsko Polskie, ojciec wraz z trzema braćmi postanowili uciec z tajgi. Po licznych perypetiach dotarli do Omska, ale przedstawicielstwo polskie już nie pracowało. Zostali zatrzymani przez NKWD i osadzeni w celi więziennej wraz z liczną grupą różnych pospolitych przestępców. Po trzech miesiącach skrajnie wycieńczeni ale żywi zostali zwolnieni i skierowani do pracy w gospodarstwie hodowli koni. Bracia przeżyli bo byli razem, w pojedynkę żaden nie miał szans. Ogólne wycieńczenie i nawroty malarii, nie pozwalał na wiele, ale dzięki pomocy miejscowych Rosjan ich sytuacja poprawiła się.

Gdy dotarła do ojca wiadomość o ponownym formowaniu Wojska Polskiego, niezwłocznie stawił się w biurze rekrutacyjnym. Transportem kolejowym, w zatłoczonych wagonach wyruszyli na zachód, przez Pietropawłowsk, Kurgan, Czelabińsk, Ufę, Kujbyszew, Pienzę dotarł w rejon Moskwy i dalej marszem do obozu w Sielcach nad Oką. Tu powitało go hasło “Witaj tułaczu…”, flagi i kapelan w polskim mundurze. Był to 23 maj 1943 r. Ojciec jako uczestnik kampanii wrześniowej, został dowódcą drużyny moździerzy 82 mm, w 1 bat. 1 pułku. Jego batalion rozpoczął marsz do Polski od wschodu „rozpoznaniem bojem”, pod Lenino, ponosząc ciężkie straty. Ojciec dwukrotnie ranny, za swe czyny żołnierskie w walce został odznaczony Krzyżem Wojennym Orderu Virtuti Militari V kl. Do rodzinnych Paćkowic moja rodzina już nigdy nie wróciła, choć wszyscy, którzy przeżyli Syberię wrócili do kraju.

Rozmowę z wiceadmirałem Markiem Toczkiem przeprowadził Zbigniew Lipiński.

Czytaj opracowanie Marka Toczka:

Obejrzy rozmowę Marka Toczka z Dariuszem Grabowskim: