Samorząd – niezależne od władzy państwowej decydowanie o własnych sprawach.
Rodzaje samorządu – terytorialny, zawodowy, gospodarczy, spółdzielczy, studencki, uczniowski.
Samorząd gospodarczy – zrzeszenie osób prowadzących działalność gospodarczą w określonej dziedzinie gospodarki (handlu, przemysłu, rolnictwa, rzemiosła), w którym członkostwo jest obligatoryjne i powstaje z mocy prawa.
Jest organizacją o charakterze publicznoprawnym, poprzez posiadanie uprawnień władztwa administracyjnego w kształtowania praw i obowiązków adresatów swoich decyzji, dysponując ustawowo określonymi środkami finansowymi.
Samorząd gospodarczy działa poprzez izby przemysłowo handlowe, rzemieślnicze i rolnicze. Posiada organizację o charakterze przedstawicielskim.
Wykonuje zadania zlecone przez państwo, a także zadania własne.
Możliwość tworzenia samorządu gospodarczego przewiduje art. 17 Konstytucji.
1. Obligatoryjność członkostwa oznacza, że wszyscy przedsiębiorcy tworzą samorząd gospodarczy nadając mu charakter powszechności, co odróżnia samorząd gospodarczy od organizacji przedsiębiorców działających w izbach gospodarczych, stowarzyszeniach oraz fundacjach.
Obligatoryjność nie oznacza stosowania środków mających na celu wymuszanie jakiejkolwiek aktywności, podobnie jak w przypadku członka samorządu terytorialnego. Jeśli członek samorządu gospodarczego zachowuje się biernie, nie ma to żadnego wpływu na jego przynależność do samorządu.
W żaden sposób działalność przedsiębiorcy nie jest ograniczona, nie jest także zobowiązany do czynienia jakichkolwiek koncesji ani do przekazywania jakichkolwiek środków finansowych na rzecz samorządu gospodarczego, który go reprezentuje.
Przedsiębiorca będący członkiem samorządu gospodarczego nie może być pozbawiony członkostwa ani zawieszony. W ramach samorządu gospodarczego nie istnieje sąd dyscyplinarny mający uprawnienia do nakładania jakichkolwiek kar na członka samorządu gospodarczego.
Z udziałem w samorządzie gospodarczym nie wiążą się żądne obowiązki; istnieją wyłącznie prawa takie jak między innymi: posiadanie biernego i czynnego prawa wyborczego do organów samorządu gospodarczego, pomoc osobom zainteresowanym założeniem działalności gospodarczej i projektów związanych z jej rozwojem, możliwość uczestnictwa w kursach dokształcających i szkoleniach, ochrona przed nieuczciwą konkurencją, korzystanie z funduszy na rozwój inwestycji oraz arbitrażu gospodarczego.
2. Przynależność do samorządu powstaje z mocy prawa co oznacza, że nie zależy od aktu przystąpienia. Każde przedsiębiorstwo przemysłowe, handlowe lub usługowe, a także osoba wykonująca działalność gospodarczą, poza rolnictwem i rzemiosłem jak równie osobami będącymi członkami samorządu zawodowego jak adwokaci i lekarze, staje się członkiem samorządu gospodarczego z chwilą wpisu do rejestru przedsiębiorstw albo do ewidencji działalności gospodarczej
3. Publicznoprawny charakter samorządu gospodarczego polega na jego prawie do zarządzania własnymi sprawami, na jego władztwie administracyjnym ( n. p. prowadzenie rejestru przedsiębiorców, sądownictwo gospodarcze), a nie tylko prawie do zrzeszania się, tak jak ma to miejsce w przypadku izb gospodarczych i stowarzyszeń oraz fundacji mających charakter prywatnoprawny.
4. Samorząd gospodarczy w zamian za przejęcie od państwa obowiązków takich jak między innymi: sądownictwo gospodarcze, prowadzenie rejestru przedsiębiorstw, szkolnictwo zawodowe, utrzymuje się z wpływów uzyskanych tytułu VAT na obszarze działania izby w wysokości 0,25%. Powstanie samorządu gospodarczego nie oznacza likwidacji istniejących izb gospodarczych, stowarzyszeń czy też fundacji.
Zadania samorządu gospodarczego
– reprezentowanie interesów wobec instytucji państwowych i samorządowych,
– prawo opiniowania projektów aktów prawnych dotyczących sfery społeczno gospodarczej,
– wyrażanie opinii o projektach aktów prawnych władz samorządu terytorialnego,
– zbieranie i transferowanie informacji gospodarczych dla przedsiębiorców,
– zakładanie i prowadzenie szkół zawodowych we współpracy z władzami oświatowymi,
– prowadzenie rejestru przedsiębiorstw,
– organizacja i prowadzenie arbitrażu gospodarczego,
– prowadzenie kursów i szkoleń z zakresu przedsiębiorczości,
– pomoc osobom zainteresowanym założeniem działalności gospodarczej i jej prowadzeniu,
-wyrażanie opinii o projektach aktów prawnych organów samorządu terytorialnego,
– wydawanie koncesji i licencji,
– tworzenie funduszy na rozwój inwestycji na terenie działania izby,
– możliwość prowadzenia działalności gospodarczej.
Struktura organizacyjna samorządu
Struktura organizacyjna samorządu gospodarczego będzie polegała na dwuszczeblowym modelu obejmującym izby okręgowe składające się kilku powiatów, a na szczeblu centralnym Krajową Izbę Gospodarczą.
Organami izby są walne zgromadzenie, komisja rewizyjna i zarząd.
Czynne i bierne prawo wyborcze mają członkowie izby, którzy ukończyli 18 rok życia i posiadają pełną zdolność do czynności prawnych.
Głosowanie w okręgu odbywa się w ramach grup wyborczych wyodrębnionych sektorów gospodarki.
Izby przemysłowo handlowe tworzą Krajową Izbę Przemysłowo-handlową. W skład izby wchodzą prezesi izb oraz wybrani delegaci po jednym z każdej izby.
Historia samorządu Gospodarczego
Początki samorządu gospodarczego na ziemiach polskich sięgają polowy XIX wieku. Wtedy to szczególnie w zachodnich regionach kraju, rozpoczęto tworzenie instytucji samorządowych reprezentujących interesy sfer gospodarczych związanych z przemysłem i handlem.
W 1850 r. powołano izby dla przemysłu i handlu we Lwowie, Krakowie i Brodach, a rok później w Poznaniu. Do końca XIX wieku powstały jeszcze trzy izby, a mianowicie w Toruniu, Bydgoszczy i Grudziądzu.
Z kolei rozwój izb rolniczych związany był z ustawą o izbach rolniczych z 1894 r. i powstaniem Izby Rolniczej w Poznaniu.
Ostatnimi organizacjami samorządu gospodarczego, które pojawiły się w XIX stuleciu były izby rzemieślnicze. Pierwszymi tego typu organizacjami były Izby Rzemieślnicze w Poznaniu i Bydgoszczy.
Doświadczenia zaborcze zostały wykorzystane w okresie II Rzeczpospolitej. Samorząd gospodarczy stanowił wówczas istotny element struktury administracyjnej państwa. Był on pełnoprawnym partnerem władz rządowych oraz samorządu terytorialnego w kształtowaniu spraw gospodarczych. Organizacjami samorządu gospodarczego były izby przemysłowo handlowe, izby rzemieślnicze oraz izby rolnicze. Ich funkcjonowanie zostało potwierdzone zarówno w konstytucji z 1921 jak i 1935 roku.
W okresie wojny i okupacji samorząd gospodarczy został zlikwidowany. Po wojnie istniały próby jego odbudowy jednakże zakończone niepowodzeniem. W okresie Polski Ludowej w szczątkowej formie istniały jedynie izby rzemieślnicze, które trudno było uznać za rzeczywisty samorząd gospodarczy.
Po 1989 r. kluczowe znaczenie dla tworzenia organizacji samorządu gospodarczego miała ustawa z 22.03.1989 r. o rzemiośle, z 30.05.1989 r. o izbach gospodarczych oraz z 14.12. 1995 r. o izbach rolniczych.
W przeciwieństwie do okresu międzywojennego, wszystkie izby gospodarcze są obecnie stowarzyszeniami prywatnoprawnymi i nie mają charakteru powszechnego. Wyjątek stanowią izby rolnicze. Nie mogą być więc reprezentatywnym partnerem środowiska przedsiębiorców wobec administracji rządowej i samorządu terytorialnego.
W rezultacie najważniejsze decyzje gospodarcze są podejmowane przez urzędników administracji rządowej, bez udziału najbardziej zainteresowanego i kompetentnego w tej dziedzinie czynnika obywatelskiego, czyli przedsiębiorców.
Samorząd gospodarczy w Europie
W Europie istnieją dwa modele samorządu gospodarczego. Jeden z nich to model kontynentalny zwany też francuskim z obligatoryjną przynależnością podmiotów gospodarczych w izbach, działających na podstawie prawa publicznego. Tego typu struktury wybrały: Francja, Niemcy, Grecja, Włochy, Luksemburg, Hiszpania, Austria, Słowacja i Słowenia.
Drugi model reprezentuje prawo anglosaskie, które charakteryzuje się dobrowolną przynależnością do izb gospodarczych. Izby te funkcjonują na podstawie prawa prywatnego. Model ten wybrały: Wielka Brytania, Dania, Portugalia, Irlandia, Finlandia, Szwecja, Czechy, Węgry, Estonia , Łotwa, Litwa, Cypr, Malta, Bułgaria, Rumunia, a także Polska.
Poziom zrzeszenia przedsiębiorstw w izbach tego typu nie przekracza 10%. Trudno więc mówić o nich jako o organizacjach samorządu gospodarczego.
Przewaga modelu francuskiego polega na jego powszechności (obligatoryjności), władztwie administracyjnym, wykonywaniu zadań z zakresu administracji publicznej i źródle dochodów stanowiących udział w podatkach lokalnych lub państwowych.
W przeciwieństwie do modelu francuskiego gdzie izby gospodarcze powstają z woli państwa, w modelu anglosaskim powstają one z inicjatywy grupy przedsiębiorców, często przyjmując postać grup interesu reprezentujących partykularne interesy swoich członków.
Kto jest przedsiębiorcą?
Przedsiębiorca – osoba podejmująca się przedsięwzięcia dla celów zarobkowych.
Według art. 43 k.c. jest to osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna prowadząca we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową.
Według art. 2 ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji przedsiębiorcami są osoby fizyczne, osoby prawne oraz jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej, które prowadząc chociażby ubocznie działalność zarobkową lub zawodową uczestniczą w działalności gospodarczej.
Według Kodeksu Handlowego i ustaw podatkowych przedsiębiorcami są także osoby wykonujące wolne zawody. Zrzeszeni są oni w obligatoryjnych samorządach zawodowych, takich jak n. p. samorząd adwokacki czy samorząd lekarski.
Na koniec 2020 r. GUS szacował liczbę podmiotów prowadzących działalność gospodarczą na ponad 4 mln. Aktywną działalność prowadzi 2.489.700 przedsiębiorców:
– spółki prawa handlowego – 461.000
– spółdzielnie – 9800
– fundacje i stowarzyszenia -18.900
– osoby fizyczne – 2.000.000
Dlaczego w Polsce nie powstał samorząd gospodarczy?
Po 1989 r. jedną z największych i najistotniejszych zmian ustrojowych było powstanie samorządu terytorialnego, natomiast niedokonano upodmiotowienia przedsiębiorców, poprzez stworzenie ram prawnych i organizacyjnych do wyłaniania ich reprezentacji wobec władz państwowych i samorządowych. Taką reprezentacją powinien być powszechny samorząd gospodarczy.
Obecnie istniejące organizacje zrzeszające przedsiębiorców działające na podstawie ustawy o izbach gospodarczych, stowarzyszeniach i fundacjach pozostają związkami o charakterze prywatnoprawnym co sprawia, że nie mogą być one traktowane jako organizacje samorządu gospodarczego.
Charakteryzują się one rozproszeniem organizacyjnym, efektem czego jest wąska baza członkowska nie przekraczająca 3% przedsiębiorców, ograniczone zasoby finansowe opierające się głównie na składkach członkowskich oraz niewielka siła oddziaływania zawężona często do funkcji doradczych, lobbingu, reprezentowaniu interesów dużych firm i podmiotów zagranicznych.
Niedezawuując zasług wymienionych wyżej podmiotów w sferze reprezentowania interesów środowiska przedsiębiorców stwierdzić jednak należy, że nie mają one mandatu do występowania w interesie całego środowiska jak również znaczącego wpływu na strategię rozwoju kraju i politykę gospodarczą oraz proces stanowienia prawa, w szczególności podatkowego. Są jedynie biernymi obserwatorami zapaści sądownictwa gospodarczego oraz szkolnictwa i kształcenia zawodowego.
Samorząd gospodarczy za wyjątkiem samorządu rolniczego nie powstał z następujących powodów:
1. Brak zainteresowania ze strony państwa przejawiający się tym, że od ponad 30 lat żadna z liczących się partii politycznych nie miała i nie ma w programie uchwalenie ustawy o samorządzie gospodarczym. Dla rządzących powstanie samorządu gospodarczego oznacza powstanie organizacji liczącej kilka milionów członków (największa liczebnie partia liczy 87 tys. członków), z którą należałoby się podzielić wpływami politycznymi i której głos nie mógłby być pomijany w żadnej kwestii dotyczącej gospodarki.
2. Przeszkodą w powstaniu samorządu gospodarczego są także duże polskie przedsiębiorstwa, szczególnie te które pozostają we władaniu państwa, jak i przedsiębiorstwa zagraniczne ( jest ich ponad 40 tys.), reprezentowane przez organizacje lobbingowe takiej jak BCC, czy Lewiatan. Dla tych organizacji powstanie samorządu gospodarczego oznacza ich marginalizację i koniec monopolu na reprezentowanie przedsiębiorców wobec administracji państwowej jak i w organizacjach międzynarodowych.
3. Istotną barierą w powołaniu samorządu gospodarczego jest też niezrozumienie przez przedsiębiorców idei samorządu gospodarczego, a w szczególności charakteru powszechności polegającej na obligatoryjnym udziale w jego istnieniu, co kojarzy się z obowiązkami i ograniczeniem wolności.
4. Istotnym jest także brak informacji na temat samorządu gospodarczego, gdyż istniejące organizacje przedsiębiorców nie są zainteresowane w jego propagowaniu.
5. Negatywne stanowisko Rzecznika Małych i Średnich Przedsiębiorstw – reprezentanta administracji rządowej – wobec samorządu gospodarczego, również utrudnia uchwalenie ustawy o samorządzie gospodarczym.
6. Zdecydowana większość polskich przedsiębiorców to małe bądź nawet jednoosobowe podmioty, stąd tez głosy środowisk gospodarczych są rozproszone, a politycy nie widzą potrzeby na jakiejkolwiek koncesje na rzecz słabo zorganizowanych grup przedsiębiorców. Poziom zrzeszenia polskich przedsiębiorców nie przekracza 3%.
7. Część przedstawicieli organizacji gospodarczych wyraża obawy upolitycznienia samorządu gospodarczego jak również wskazuje na złe doświadczenia z samorządami zawodowymi.
Wnioski na najbliższą przyszłość
Po ponad trzech dekadach dyskusji o przyszłości samorządu gospodarczego znajdujemy się właściwie w punkcie wyjścia. Najpoważniejsze mankamenty obowiązujących w tej sferze regulacji prawnych to wprowadzenie zasady dobrowolnej przynależności do izb gospodarczych w trybie inicjatywy założycielskiej samych zainteresowanych. Takie uregulowanie podstaw działania nie zapewnia im pozycji związków publicznoprawnych, które uzyskują podmiotowość z tytułu posiadania władzy.
Rozbudowywanie bazy członkowskiej przy zachowaniu dotychczasowych metod także nie prowadzi do sukcesu. Alternatywą jest ustawowe wykreowanie instytucji samorządu gospodarczego wzorem ustaw tworzących samorząd terytorialny.
Powołany w ten sposób samorząd gospodarczy stanie się partnerem władz administracyjnych i samorządowych. W nowej ustawie powinno się jednoznacznie zastrzec, że obok izb rolniczych i rzemieślniczych wyłącznymi jednostkami samorządu gospodarczego są izby przemysłowo – handlowe.
Jednoznacznemu określeniu kompetencji i wzmocnieniu pozycji samorządu gospodarczego służyć także powinno konstytucyjne umiejscowienie go w strukturze państwa. Nie ma żadnego merytorycznego powodu, aby samorząd gospodarczy traktować gorzej od samorządu terytorialnego i zawodowego, których pozycja prawna jest wyraźnie wzmocniona poprzez stosowne zapisy zawarte w konstytucji.
Niestety w obecnym stanie prawnym, działając jako stowarzyszenia, izby gospodarcze nie mają szansy zaistnieć w sferze publicznej. Trudno się bowiem spodziewać, aby rząd i samorząd terytorialny dzieliły się wpływami z organizacjami przedsiębiorców, które nie mają mandatu do reprezentowania wszystkich przedsiębiorców.
Bibliografia
1. prof. Krzysztof Jasicki, prof. Robert Kmieciak, dr Dariusz Grabowski, Andrzej Stępniewski – ,,Opracowanie – Powszechny Samorząd Gospodarczy”.
2. prof. Robert Kmieciak – ,,Samorząd gospodarczy w państwach Unii Europejskiej”.
3. prof. Robert Kmieciak, dr Paweł Antkowiak, dr Adam Jaskulski – ,,Projekt ustawy o izbach przemysłowo – handlowych”.